Het is een procedure die regelmatig wordt gevoerd: de poging het laatste testament van een erflater aan te tasten. Ik hoor in de praktijk vaak dat iemand het testament 'wil laten vernietigen'. Officieel zal in een procedure worden verzocht om de nietigheid van het testament uit te spreken.
Ik bespreek in dit artikel wanneer het mogelijk is om de nietigheid van het testament te laten uitspreken en ik bespreek de actuele ontwikkelingen.
Wanneer is een testament nietig?
Het uitgangspunt van de wet is dat iedereen van zestien jaar of ouder een testament mag opstellen. Het opstellen van een testament is een hoogstpersoonlijke handeling. Een gevolmachtigde kan dus niet voor de volmachtgever een testament opstellen. De testateur moet wilsbekwaam zijn: de testateur moet in staat zijn om zijn wensen te bedenken en te verwoorden. De wilsbekwaamheid wordt getoetst op het moment dat het testament gemaakt wordt. De toets vindt plaats door de notaris. De notaris maakt hiervoor gebruik van het door de Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie opgestelde Stappenplan Beoordeling Wilsbekwaamheid ten behoeve van de notariële dienstverlening.
Om een testament aan te tasten wordt in een procedure aangevoerd dat de testateur niet wilsbekwaam was bij het opmaken van het testament. Voor een beroep op wilsonbekwaamheid moet sprake zijn van een geestelijke stoornis. Als deze stoornis aanwezig is, dan wordt de wil geacht te ontbreken als (1) de stoornis een redelijke waardering van de bij de handeling betrokken belangen belette of (2) als de wilsverklaring onder invloed van de stoornis is gedaan.
Staat vast dat de wil van de testateur ontbrak, dan is het testament nietig. Nietig betekent dat het testament geacht wordt nooit te hebben bestaan. De nietigheid blijk alleen niet van buitenaf, het fysieke testament is er immers gewoon. Daarom is het gebruikelijk om deze nietigheid door de rechtbank te laten bevestigen in een zogenoemde verklaring voor recht. Tegen een ieder kan daarmee worden aangetoond dat aan het fysieke testament geen rechtsgevolgen toekomen. Het gevolg is dat op het voorlaatste testament of, als er geen ander testament is, het wettelijke erfrecht van toepassing is.
Een verstandelijke beperking betekent niet automatisch dat geen geldig testament kan worden opgesteld. Indien iemand onder curatele is gesteld kan in specifieke omstandigheden eveneens een geldig testament worden opgesteld. De kantonrechter moet hiervoor toestemming geven.
Bewijs
Degene die het testament wil aantasten moet bewijzen dat de testateur wilsonbekwaam was ten tijde van het opstellen van het testament. De eerste stap daartoe is meestal het in de procedure brengen van een medische verklaring. In die verklaring geeft een arts aan dat de geestestoestand van de testateur het niet toelaat om de wil te bepalen. Enkel een medische verklaring is echter meestal onvoldoende om de wilsonbekwaamheid te bewijzen. Er dienen meer feiten en omstandigheden aangevoerd te worden waaruit blijkt dat de erflater niet in staat was zijn wil te bepalen. Hiertoe kunnen bijvoorbeeld verklaringen van naaste familieleden worden toegezonden aan de rechtbank. U kunt ook denken aan feitelijke informatie, afhankelijk van de situatie. Misschien heeft de testateur wel nooit zelfstandig kunnen wonen en is dat een indicatie voor een geestelijke stoornis? Of is er na het opmaken van het testament een medische diagnose gesteld? Het bewijs mag door alle middelen geleverd worden.
Uitspreken nietigheid bij leven testateur?
Vaak wordt pas bij het overlijden duidelijk wat de inhoud van het (laatste) testament is. Een testament kan namelijk worden gewijzigd zolang iemand wilsbekwaam is en is pas geldig vanaf het overlijden. In de meeste gevallen zal de procedure waarin de aantasting van het testament wordt verzocht pas worden aangespannen na het overlijden van de testateur.
In sommige gevallen is bij leven echter al een testament bekend, is het duidelijk dat de testateur wilsonbekwaam was ten tijde van het opstellen van het testament én is zeker dat de testateur nimmer wilsbekwaam zal worden en het testament dus niet meer kan worden gewijzigd. Is het dan mogelijk om bij leven al aan de rechtbank te vragen om de nietigheid van het testament vast te stellen?
Uit de rechtspraak blijkt dat het niet mogelijk is bij leven het testament aan te tasten. Rechters leggen aan hun uitspraak ten grondslag dat zolang de testateur nog in leven is er geen belang is om de nietigheid van het testament al uit te spreken. Het testament heeft immers nog geen werking. In de literatuur klinkt steeds meer kritiek op de rechtspraak. Het al bij leven duidelijkheid krijgen over de geldigheid van een testament heeft namelijk veel voordelen. Zo is een groot praktisch voordeel dat de rechtbank zelf kan inschatten of de testateur wilsbekwaam is, omdat de testateur ter zitting kan verschijnen. Daarnaast ontstaat kort na overlijden geen onduidelijkheid over ieders rechten en plichten. Bij een procedure na overlijden, moet er van alles worden geregeld terwijl door de procedure onduidelijk is wie de erfgenamen van de erflater zijn.
De kritiek in de literatuur is helaas nog te recent om het effect daarvan te kunnen zien in de rechtspraak. Hopelijk wordt er op korte termijn een passende zaak aan de rechtbank voorgelegd en kan, onder meer met een verwijzing naar de nieuwe juridische literatuur, een eerste uitspraak worden verkregen waarin de nietigheid van het testament is uitgesproken terwijl de testateur nog in leven is.
Conclusie: aantasten van een testament
Het is mogelijk om het testament van een erflater aan te tasten als de erflater wilsonbekwaam was ten tijde van het opstellen van het testament. Het is aan degene die een beroep doet op de nietigheid om te bewijzen dat de erflater bij het opstellen van het testament wilsonbekwaam was. Uit de rechtspraak blijkt dat het helaas nog niet mogelijk is op het testament aan te tasten als de testateur nog in leven is. Op de rechtspraak klinkt kritiek. Het is de hoop dat het in de toekomst wel mogelijk is om het testament bij leven van de executeur al aan te tasten.
Gepubliceerd op 13 mei 2020.
